طیبه ربانی
امام خمینی (قدس سره) و مهجوریت قرآن
مقام معظم رهبری و مهجوریت قرآن
الف- جداسازی مردم از اهل بیت (علیهم السلام)
ب ) عدم شناخت جامعیت و پویایی قرآن و نگرش انحصاری و محدود به آن
ج- عدم توجه به اهداف ومقاصد قرآن
د) انحصار استفاده از قرآن به ظاهر آیات
هـ نقش حجاب های درونی انسان در برابر کتاب خدا
راهکارهای مقابله با مهجوریت قرآن
الف) زانو زدن در محضر قرآن و شاگردی آن
ب) نزدیک شدن به اهل بیت واستفاده از تعالیم ایشان
ج) عدم اتکا به برداشتهای شخصی و استفاده از نظرات دیگران
د) هماهنگی در اندیشه ،گفتار و رفتار دست اندرکاران قرآن
هـ) تصحيح فرهنگ استفاده از قرآن
در این پژوهش به برخی از مهمترین عواملی که باعث دورافتادن امت مسلمان از تعالیم و فرهنگ قرآن و در نتیجه مهجوریت آن شده، پرداخته شده و با استفاده از کلمات معصومین و نیز برخی بزرگان راهکارهایی برای رفع این مهجوریت پیشنهاد شده است. راهکارهایی مانند شناخت جایگاه والای قرآن، استفاده جامع از آن، تصحیح فرهنگ استفاده از قرآن، تلاش در راه تهذیب و تزکیه نفس و رفع حجاب های درون.
وقتی به جایگاه و نقش قرآن کریم، این بزرگ کتاب هدایت، در ابعاد مختلف زندگی مسلمانان از جمله جنبههای بینشی، گرایشی و رفتاری نظر میافکنیم، با کمال تاسف می بینیم نه بینش امت اسلامی یک بینش الهی و معنوی است و نه گرایشات و عواطف آنها سمت و سوی خدایی و اخروی دارد و نه رفتار آن ها بر اساس پاکی، کرامت و تقوی، آن گونه که قرآن می خواهد و ما را به سوی آن دعوت می کند، شکل گرفته است و این همه حکایت از مهجوریت قرآن کریم در بین ما مسلمانان دارد. همین مهجوریت است که باعث شده بیش از یک ونیم میلیارد مسلمان با داشتن عظیمترین سرمایه های مادی و معنوی در بدترین و ذلتبارترین شرائط روزگار بگذرانند و قدرتهای استکباری بر جان و مال و ناموس آن ها مسلط باشند.
برای شناخت موفقیت یا مهجوریت هر تفکر و مکتبی در وحله اول بایستی اهداف آن مورد بررسی قرار گیرد. مشاهده وضع فعلی امّت مسلمان نشانگر این مطلب است که هنوز تا تحقّق اهدافی که این کتاب آسمانی به جهت آن از ناحیه خداوند نازل شده، راه درازی در پیش داریم. به راستی اگر قرآن را زینت بخش ظواهر زندگی خود قرار دادیم، آن را بوسیدیم و به دیده نهادیم و در تیراژ میلیونی آن را انتشار دادیم به قرآن عمل کردهایم و اهداف قرآن محقق ساختهایم؟
اساساً مهجوریت قرآن چه ابعادی دارد؟ عوامل آن چیست؟ پیامدهای دنیوی و اخروی آن کدام است؟ دغدغههای پیشوایان دینی ما و رهبر کبیر انقلاب در این زمینه چه بود؟ و بالاخره ما در راستای کم کردن و از بین بردن این مظلومیت و غربت و نزدیک نمودن قرآن به جایگاه والایی که خداوند متعال برای آن قرار داده است، چه وظیفه ای داریم؟ مطالبی است که در نوشتار حاضر مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
خداوند در آیه سی ام فرقان از زبان رسول مکرمش می فرماید: «وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً»
از آن جا كه در آيات قبل این آیه، انواع بهانه جوييهاى مشركان لجوج و افراد بىايمان مطرح شده بود، اين آيه ناراحتى و شكايت پيامبر اسلام «صلّى اللّه عليه و آله» را در پيشگاه خدا از كيفيت بر خورد اين گروه با قرآن باز گو كرده، مىگويد: «پيامبر بر پيشگاه خدا عرضه داشت: پروردگارا! اين قوم من قرآن را ترك گفتند و از آن دورى جستند».
استفاده خداوند از فعل «اتّخذ» برای بیان مهجور قرار دادن قرآن میتواند بار معنایی ویژه ای داشته باشد که برخی محقّقین به آن اشاره کردهاند:
«در این آیه، خداوند با استفاده از كلمه «اتخذوا» در صدد بیان این نکته است که قوم رسول اكرم(صلیاللهعلیهوآله) قرآن را وا ننهادهاند و ترك نگفتهاند، بلكه آن را در اختیار گرفته و به آن دست یافته اند ولی این بدست آوردن و در اختیار گرفتن قرآن به گونه ای است كه در اثر عدم درك صحیح و شناخت اصولی و استفاده شایسته و بایسته، قرآن در این میان عملاً مهجور و متروك مانده است. لذا «مهجوركردن» قرآن یعنی روی گردانی و دوری از آن، در حالی كه «مهجورگرفتن قرآن» یعنی پرداختن به قرآن ولی به گونه ای كه اگر چه در ظاهر از این رویكردهای مختلف قرآنی بوی توجه و استفاده به مشام میرسد ولی حقیقت مطلب این است كه در همه این رویكردها قرآن بیگانه و ترك شده است.» [1]
از این رو و با توجه به این معنا از مهجورقرار دادن قرآن میتوان گفت اين سخن و اين شكايت پيامبر (صلّى اللّه عليه و آله) امروز نيز همچنان ادامه دارد و نمونههایی از مهجوریت قرآن را حتی امروز نیز میتوان در بین مسلمانان یافت. یکی از بزرگان نشانههای از مهجوریت قرآن در قرن حاضر را اینگونه تشریح میکنند:
قرآن در حال حاضر در بین جوامع مسلمان به صورت يك كتاب تشريفاتى در آمده است، تنها الفاظش را با صداى جالب از دستگاههاى فرستنده پخش مىكنند، و جاى آن در كاشى كاريهاى مساجد به عنوان هنر معمارى است، براى افتتاح خانه نو، و يا حفظ مسافر، و شفاى بيماران، و حداكثر براى تلاوت به عنوان ثواب از آن استفاده مىكنند»[2]
علاوه بر آیاتی که مستقیما و به نحو صریح به بیان مهجوریت قرآن میپردازد، آیاتی دیگری نیز در قرآن کریم وجود دارد که به طور ضمنی از مهجوریت قرآن در بین مسلمانان پرده بر میدارد. به طور مثال در برخی آیات صحبت از کتمان حقایق قرآنی توسط گروه خاصی است.[3] در جائی دیگر از بیاعتنایی به اوامر و احکام قرآنی خبر میدهد. [4] در آیات دیگری مردم را به جهت عدم خضوع در برابر قرآن توبیخ میکند.[5] همچنین آیاتی که از عدم تدبر مردم در آیات نورانی قرآن[6] و نیز عدم استماع و انصات صحیح قرآن کریم[7] شکایت میکند. این آیات خود میتواند دلیلی بر مهجوریت قرآن باشد.[8]
همچنان که قرآن درباره اهمیت آخرین کتاب خدا و رفتار مناسب با آن به مسلمین سفارش می نماید، در احادیث هم مکررا این موضوع مورد تأکید قرار گرفته است.
در سخنان نورانی اهل بیت راجع به قرآن، از طرفی به فضیلت و جایگاه عالی قرآن، مقام شفاعت قرآن، تدبر در قرآن و فضیلت عاملان قرآن اشاره شده است و از طرف دیگر در مورد عدم تدبّر در آیات قرآن، عدم سکوت در هنگام استماع قرآن، بی توجهی به نوشته های قرآنی، استفاده از قرآن برای مطامع دنیوی، رعایت نکردن آداب تلاوت قرآن، نسیان و فراموشی قرآن پس از حفظ آن هشدار داده شده است.
با توجه به این که روایات بسیاری در جوامع روایی از اهل بیت عصمت و طهارت در رابطه با قرآن و موضوعات قرآنی وارد شده است. انتخاب چند روایت از بین سخنان متعالی اهل بیت که سراسر حکمت، معرفت و موعظه است، کاری بس دشوار است. ازاین رو و با توجه به اختصار این نوشتار از بین آن همه جواهرات درخشان تنها چند نمونه را انتخاب می کنیم.
1- سعد خفّاف در روایت مفصّلی از وجود امام باقر(علیه السلام) نقل کرده است که فرمودند : اى سعد، قرآن را بياموزيد زيرا قرآن در روز قيامت در زيباترين صورتى كه مردم ديدهاند به محشر آيد و بر اصناف مختلف مردم میگذرد . آنگاه خداى تبارك و تعالى از او سؤال میکند چگونه ديدى بندگانم را؟ در پاسخ عرض كند: «برخى مرا نگهداشته و حفظ كردند و چيزى از مرا ضايع نكردند و برخى مرا ضايع كردند و حق مرا خوار شمردند و مرا دروغ دانستند و منم حجّت تو بر همه خلقت.» [9]
2- از وجود مقدّس مولای متقیان عليه السّلام در نهج البلاغه وارد شده است:
«بىگمان پس از من روزگارى براى شما فرا خواهد رسيد كه چيزى از حقّ پنهانتر و از باطل آشكارتر و از دروغ بستن بر خدا و پيامبرش بيشتر نخواهد بود، در نزد مردم آن زمان كالايى كسادتر از اين نيست كه قرآن چنان كه شايسته آن است خوانده شود، و رايجتر از اين نيست كه به دلخواه، تفسير و در معانى آن تغيير داده شود، در شهرها چيزى زشتتر از كار خوب، و خوبتر از كار بد نباشد، حاملان قرآن آن را كنارى گذارند، و حافظانش آن را فراموش كنند، در آن روزگار كتاب خدا و پيروان راستين آن رانده و به دور افتادهاند، آنها دو يار همراه و همگامند كه هيچ كس به آنها پناه نمىدهد، از اين رو اگر چه در آن زمان قرآن و اهل آن در ميان مردمند امّا در ميان آنان و همراه آنها نيستند، زيرا گمراهى و هدايت اگر هم در يك جا جمع شوند با يكديگر توافق و سازگارى ندارند، مردم آن روزگار بر تفرقه و پراكندگى از دين اتّفاق كرده، و در اتّحاد و يگانگى اختلاف دارند، چنين مىنمايد كه آنان كتاب خدا را امام و پيشوايند و كتاب خدا امام و پيشواى آنها نيست، لذا در نزد اين مردم از قرآن جز نامى باقى نمىماند و از آن جز خطّ و نوشتهاش چيزى نمىشناسند آنها از دير زمان نيكوكاران را به انواع شكنجهها دچار ساختند، و گفتار راست آنها را دروغ بر خدا ناميدند، و بدى را كيفر نيكى قرار دادند..»[10]
امام خمینی (ره) ریشهای ترین مشکل و بزرگ ترین درد جوامع اسلامی را دوریمردم از قرآن و در نتیجه مهجور ماندن این آخرین صحیفه آسمانی می دانست وبر این واقعیت تلخ همواره تاکید میکرد که «مشکلات مسلمین زیاد است، لکن مشکلبزرگ مسلمین این است که قرآن کریم را کنار گذاشتهاند و تحت لوای دیگران درآمدهاند.»[11]
به اعتقاد ایشان دوری جوامع اسلامی از قرآن کریم، ملت اسلام را به این وضع سیاه و نکبتبار مواجه ساخته و سرنوشت ملت های مسلمان و کشورهای اسلامی را دستخوش سیاست سازشکارانه استعمار چپ و راست قرار داده است.[12]
مساله مهجوریت قرآن و دور شدن جوامع اسلامی از قرآن، از جمله نگرانی های بسیارجدی حضرت امام و دغدغه مستمر ایشان بود که از همان آغازین روزهای نهضت درسال 42 تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و حتی تا واپسین روزهای حیات هم بارها و بارها بدان اهتمام ورزیده و لزوم توجه به قرآن را تاکید کردند.
به عنوان مثال در یک سخنرانی در سال 43 در مورد نقشههای استعمار بیان کردند: «سلطه مستکبرین بر دولت های اسلامی در اثر دست برداشتن از قرآن کریم واتکاء نداشتن بر قواعد اسلام بوده است.[13]
ایشان در تبیین این مهجوریت و جهات و ابعاد گوناگون آن می فرماید:
"مهجور گذاردن قرآن مراتب بسيار و منازل بىشمار دارد كه به عمده آن شايد ما متّصف باشيم. آيا اگر ما اين صحيفه الهيّه را مثلًا جلدى پاكيزه و قيمتى نموديم و در وقت قرائت يا استخاره بوسيديم و به ديده نهاديم، آن را مهجور نگذاشتيم؟ آيا اگر غالب عمر خود را صرف در تجويد و جهات لغويّه و بيانيّه و بديعيّه آن كرديم، اين كتاب شريف را از مهجوريّت بيرون آورديم؟ آيا اگر قرائات مختلفه و امثال آن را فرا گرفتيم، از ننگ هجران از قرآن خلاصى پيدا كرديم؟ آيا اگر وجوه اعجاز قرآن و فنون محسّنات آن را تعلّم كرديم، از شكايت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلم مستخلص شديم؟ هيهات! كه هيچ يك از اين امور مورد نظر قرآن و مُنَزِّلْ عظيم الشأن آن نيست. قرآن كتاب الهى است و در آن شئون الهيّت است؛ قرآن حبل متّصل بين خالق و مخلوق است و به وسيله تعليمات آن بايد رابطه معنويّه و ارتباط غيبى بين بندگان خدا و مربّى آنها پيدا شود؛ از قرآن بايد علوم الهيّه و معارف لدنّيّه حاصل شود. رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله به حسب روايت كافى شريف فرموده: انَّمَا الْعِلْمُ ثَلاثَةٌ: آيةٌ مُحْكَمَةٌ؛ وَ فَريضَةٌ عادِلةٌ؛ و سُنَّةٌ قائِمَةٌ.
قرآن شريف حامل اين علوم است؛ اگر ما از قرآن اين علوم را فرا گرفتيم، آن را مهجور نگذاشتيم. اگر دعوتهاى قرآن را پذيرفتيم و از قصّههاى انبياء عليهم السلام كه مشحون از مواعظ و معارف و حِكَم است تعليمات گرفتيم، اگر ما از مواعظ خداى تعالى و مواعظ انبياء و حكماء كه در قرآن مذكور است موعظت گرفتيم، قرآن را مهجور نگذاشتيم؛ و الّا غور در صورت ظاهر قرآن نيز اخلاد إلى الأرض است، و از وساوس شيطان است كه بايد به خداوند از آن پناه برد."[14]
مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنهای انزوای قرآن را چنین توصیف می نماید:
«از وقتی که قدرتهای مسلط بر جوامع اسلامی از ارزشهای اسلامی، تهیدست و بیگانه شدند و قرآن را که ناطق به حق و فرقان حق و باطل بود، مزاحم خود یافتند، تلاش برای بیرون راندن کلام خدا از صحنه زندگی آغاز شد و به دنبال آن جدایی از این زندگی اجتماعی و تفکیک دنیا از آخرت و تقابل دینداران واقعی با دنیاطلبان قدرتمند به وجود آمد، اسلام از منصب اداره عرصههای زندگی جوامع مسلمان پایین کشیده شد و به مساجد و معابد و خانهها و کنج دلها اختصاص یافت و جدایی خسارت بار بلند مدت دین از زندگی پدید آمد.
امروز نگاهی به صحنه زندگی مسلمانان بیفکنید، ببینید قرآن در کجاست؟ در دستگاههای حکومت؟ در نظامهای اقتصادی؟ در تنظیم روابط و مناسبات مردم با یکدیگر؟ در مدرسهها و دانشگاهها؟ در سیاست خارجی و روابط با دولتها؟ در تقسیم ثروتهای ملی میان قشرهای مردم؟ در خلق و خوی مدیران جوامع اسلامی و همه قشرهای ملتها که کم یا بیش از آنان تأثیر میپذیرند؟ در رفتار فردی حکام اسلامی؟ در روابط زن و مرد؟ در خوراک و پوشاک؟ در کدام جلوه اصلی زندگی؟ در کاخها؟ در سپرده ها و اندوخته های بانکی؟ در معاشرتها؟ در کجای حرکت عمومی و اجتماعی انسانها؟ از این همه میدانهای زندگی، تنها مساجد و مأذنهها و احیاناً برای ریاکاری و مردم فریبی بخش ناچیزی از رادیوها مستثناست. اما آیا قرآن برای همین است؟ سیدجمال صد سال پیش از این میگریست و میگریاند که قرآن مخصوص هدیه دادن و زینت کردن و خواندن بر مقبره ها و نهادن بر طاقچههاست، در این صد سال چه تغییر حاصل شده است؟ آیا وضع قرآن برای امت نگران کننده نیست؟»[15]
اندیشه در این که چه عواملی باعث شد که قرآن که عهد خدا با مردم و مایه سعادت بشر است دچار غربت و مهجوریت شود و انسان ها در نتیجه آن از سعادت و کرامت جدا شوند، مارا به اموری چند رهنمون می سازد که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.
نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله ) در طول زندگی شریفشان به طور مکرّر مردم را به جایگاه والای قرآن و عترت و همراهی این دو با هم توجه دادند. حدیث ثقلین، که از نظر همه فرق مسلمین معتبر است، ایشان را به پیروی همزمان از این دو ثقل گرانبها توجه می دهند و اهل بیت(علیهمالسلام) را تبیین کنندگان قرآن می داند و پیروی همزمان از قرآن و عترت را تنها ضامن سعادت ابدی ایشان معرفی میکند. اما با کمال تاسف دسیسههای نامبارک باعث شد که این رهنمود والای پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) به دست فراموشی سپرده شود.
ائمه اطهار(علیهم السلام) طبق آیات[16] و روایات[17]، شارحان و مفسران قرآن هستند و دوری از ایشان امت را از درک و فهم قرآن و عمل به آن باز می دارد و آن هارا دچار کج فهمی نموده و یا در ظاهر عبارات متوقف می سازد.
امام راحل با اشاره به حدیث ثقلین که قرآن و اهل بیت مایه نجات معرفی شدهاند، بیان کردند:
"شايد جمله (لَنْ يَفْتَرِقا حتّى يَرِدا عَلَىَّ الْحَوض) اشاره باشد بر اينكه بعد از وجود مقدس رسول اللَّه- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- هر چه بر يكى از اين دو گذشته است بر ديگرى گذشته است و مهجوريت هر يك مهجوريت ديگرى است، تا آن گاه كه اين دو مهجور بر رسول خدا در «حوض» وارد شوند. و آيا اين «حوض» مقام اتصال كثرت به وحدت است و اضمحلال قطرات در دريا است، يا چيز ديگر كه به عقل و عرفان بشر راهى ندارد. و بايد گفت آن ستمى كه از طاغوتيان بر اين دو وديعه رسول اكرم- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- گذشته، بر امت مسلمان بلكه بر بشريت گذشته است كه قلم از آن عاجز است.»[18]
علامه جوادی آملی در رابطه با اهمیت همراهی قرآن و عترت می فرمایند:
"حقیقت انسان کامل با حقیقت قرآن هماهنگ است. قرآن و عترت دو گوهر هماهنگ با یک دیگر هستند نه قرآن، معادلی دارد تا بتوان این کتاب تدوین الهی را با آن مقایسه کرد و نه اهلبیت عدلی دارند تا با آن مقایسه شوند: «نحن اهل بیت لا یقاس بنا احد»[19] «ولا یقاس بآل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) من هذه الائمه احد ولایسوی بهم من جرت نعمتهم علیه ابدا».[20] هیچ کس از این امت که بهترین امت ها است با آل محمد (صلی الله علیه و آله ) مقایسه نمی شود چه برسد به امت های دیگر که به پای این امت نمیرسند و هرگز ریزه خواران خوان نعمت آنان با ایشان مساوی نخواهد بود . اگر قرآن کریم آیت قدرت و نشانه دارایی خداوند سبحان است و مجموعه صفات جمال و جلال حق تعالی در آن تجلی کرده است، «فتجلی لهم فی کتابه»، اهل بیت (علیهم السلام) نیز عظیم ترین خبر و بزرگترین نشانه الهیاند « ما للله نبا اعظم منی وما للله آیه اکبر منی»[21]. از این جهت اهل بیت تنها به قرآن شبیه اند و قرآن نیز تنها به آن ها تنظیر می شود. ظاهر آنان با ظاهر قرآن در تماس است و باطن آن ها با باطن قرآن در تماس است بنابراین بهترین مبین قرآن کریم عترت طاهره ( علیهم السلام) و بهترین معرف اهل بیت (ع)، قرآن کریم است. چون آنان عالم و عامل به حقایق قرآن هستند و قرآن سند صدق گفتار و صداقت کردار آن هاست. آنان قرآن مجسم اند و قرآن شناسنامه شخصیت آنهاست.»[22]
در تقسیر شریف لاهیجی در ذیل آیهی 30 سوره فرقان که حاوی گلهمندی پیامبر نسبت به مهجوریت قرآن در بین قوم خویش است، بیانی از حضرت امیر نقل شده است که به خوبی بیانگر هماهنگی و همسانی قرآن و اهل بیت میباشد. در این تفسیر از قول حضرت آمده است:
«منم آن ذكر كه ايشان از آن گمراه شدند، منم آن سبيل كه از آن ميل كردند و منم ايمانى كه به آن انكار كردند و منم قرآنى كه آنها از آن دور شدند و ترك آن كردند و منم آن دين كه آنها تكذيب آن نمودند و منم آن صراط مستقيم كه از آن برگشتند.»[23]
امام راحل در بیانات متعدد خود قرآن را یک سیستم کامل زندگی معرفی نموده و درباره کسانی که قرآن را محدود به امور اخلاقی، عبادی و فردی می نمایند، موضع گرفته و می فرمایند:
«باید به این نادانان گفت که قرآن کریم و سنت رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله) آنقدر که در حکومت و سیاست، احکام دارند در سایر چیزها ندارند ، بلکه بسیاری از احکام عبادی اسلام، عبادی و سیاسی است که غفلت از آنها این مصیبت ها را به بار آورده است. پیامبر اسلام (صلیاللهعلیهوآله) تشکیل حکومت داد مثل سایر حکومت های جهان»[24]
اساساً برای شناخت موفقیت یا مهجوریت هرتفکر و اندیشه ای در مرحله اول بایستی اهداف آن مورد بررسی قرار گیرد. از این رو برای شناخت مهجوریت قرآن نیز بایستی اهداف قرآن شناخته شود. امام خمینی (قدس سره) اهداف و مقاصد قرآن را تربیت انسان و رسانیدن او به کمال در بعد نظر و عمل می داند. ایشان مینویسد:
« اين كتاب شريف، چنانچه خود بدان تصريح فرموده، كتاب هدايت و راهنماى سلوك انسانيّت و مربّى نفوس و شفاى امراض قلبيّه و نوربخش سير الى اللَّه است. بالجمله، خداى تبارك و تعالى به واسطه سعه رحمت بر بندگان، اين كتاب شريف را از مقام قرب و قدس خود نازل فرموده و به حسب تناسب عوالم تنزّل داده تا به اين عالم ظلمانى و سجن طبيعت رسيده و به كسوه الفاظ و صورت حروف درآمده براى استخلاص مسجونين در اين زندان تاريك دنيا و رهايى مغلولين در زنجيرهاى آمال و امانى، و رساندن آنها را از حضيض نقص و ضعف و حيوانيّت به اوج كمال و قوّت و انسانيّت، و از مجاورت شيطان به مرافقت ملكوتيّين بلكه به وصول به مقام قرب و حصول مرتبه لقاء اللَّه كه اعظم مقاصد و مطالب اهل اللَّه است. و از اين جهت، اين كتاب كتاب دعوت به حق و سعادت است و بيان كيفيّت وصول بدين مقام است؛ و مندرجات آن اجمالًا آن چيزى است كه در اين سير و سلوك الهى مدخليّت دارد و يا اعانت مىكند سالك و مسافر الى اللَّه را. و به طور كلى يكى از مقاصد مهمّه آن، دعوت به معرفت اللَّه و بيان معارف الهيّه است از شئون ذاتيّه و اسمائيّه و صفاتيّه و افعاليّه؛ و از همه بيشتر در اين مقصود، توحيد ذات و اسماء و افعال است كه بعضى از آن به صراحت و بعضى به اشارتِ مستقصى مذكور است. و بايد دانست كه در اين كتاب جامع الهى به طورى اين معارف، از معرفة الذّات تا معرفة الافعال، مذكور است كه هر طبقه به قدر استعداد خود از آن ادراك مىكنند.» [25]
در ادامه ایشان به تربیت عملی انسان و قرار گرفتن او در مسیر سلوک به عنوان یکی دیگر از مقاصد قرآن اشاره می فرماید:
«و ديگر از مقاصد و مطالب آن، دعوت به تهذيب نفوس و تطهير بواطن از ارجاس طبيعت و تحصيل سعادت، و بالجمله، كيفيّت سير و سلوك الى اللَّه است. و اين مطلب شريف به دو شعبه مهمّه منقسم است: يكى تقوا به جميع مراتب آن، كه مندرج در آن است تقوى از غير حق و اعراض مطلق از ما سوى اللَّه. و ديگر، ايمان به تمام مراتب و شئون، كه در آن مندرج است اقبال به حق و رجوع و انابه به آن ذات مقدّس. و اين از مقاصد مهمّه اين كتاب شريف است كه اكثر مطالب آن بلا واسطه يا مع الواسطه به اين مقصد رجوع كند.»[26]
امام در بخشی دیگر از سخنان خود به مهجوریت قرآن در بین حوزه های علمیه و انحصار تفاسیر قرآن به امور ظاهری اشاره نموده و با ارزیابی که از تفاسیر کنونی قرآن ارائه می دهند در عین قدرشناسی از مفسرین گرانقدر، تفاسیر موجود در بین علماء را تا این زمان تفاسیر کار آمد و کافی نمی دانند. ایشان عقیده دارند که تفاسیر موجود نتوانسته هدف قرآن را محقق سازد. ایشان می فرماید:
« به عقيده نويسنده تا كنون تفسير براى كتاب خدا نوشته نشده. به طور كلّى معنى «تفسير» كتاب آن است كه شرح مقاصد آن كتاب را بنمايد؛ و نظر مهم به آن، بيان منظور صاحب كتاب باشد....بالجمله، مقصود ما از اين بيان نه انتقاد در اطراف تفاسير است، چه كه هر يك از مفسِّرين زحمتهاى فراوان كشيده و رنجهاى بىپايان برده تا كتابى شريف فراهم آورده فَلِلّهِ دَرُّهُمْ وَ عَلَى اللَّه اجْرُهُم، بلكه مقصود ما آن است كه راه استفاده از اين كتاب شريف را، كه تنها كتاب سلوك الى اللَّه و يكتا كتاب تهذيب نفوس و آداب و سنن الهيّه است و بزرگتر وسيله رابطه بين خالق و خلق و عروة الوثقى و حبل المتين تمسّك به عزّ ربوبيّت است، بايد به روى مردم مفتوح نمود. علماء و مفسِّرينْ تفاسير فارسى و عربى بنويسند و مقصود آنها بيان تعاليم و دستورات عرفانى و اخلاقى و بيان كيفيّت ربط مخلوق به خالق و بيان هجرت از دار الغرور به دار السّرور و الخلود باشد، به طورى كه در اين كتاب شريف به وديعت گذاشته شده. صاحب اين كتاب سكّاكى و شيخ نيست كه مقصدش جهات بلاغت و فصاحت باشد؛ سيبويه و خليل نيست تا منظورش جهات نحو و صرف باشد؛ مسعودى و ابن خلّكان نيست تا در اطراف تاريخ عالم بحث كند؛ اين كتاب چون عصاى موسى و يد بيضاى آن سرور، يا دمِ عيسى كه احياء اموات مىكرد نيست كه فقط براى اعجاز و دلالت بر صدق نبىّ اكرم آمده باشد؛ بلكه اين صحيفه الهيّه كتاب احياء قلوب به حيوة ابدى علم و معارف الهيّه است؛ اين كتاب خدا است و به شئون الهيّه جلّ و علا دعوت مىكند. مفسِّر بايد شئون الهيّه را به مردم تعليم كند، و مردم بايد براى تعلّم شئون الهيّه به آن رجوع كنند تا استفادت از آن حاصل شود- وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ وَ لا يَزيدُ الظّالِمينَ الّا خَساراً. (اسراء، آیه 82)چه خسارتى بالاتر از اين كه سى- چهل سال كتاب الهى را قرائت كنيم و به تفاسير رجوع كنيم و از مقاصد آن بازمانيم. رَبَّنا ظَلَمْنا انْفُسَنا وَ انْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكونَنَّ مِنَ الْخاسِرين(اعراف/23)»[27]
امام راحل در ادامه سخن از عوامل مهجوریت ما از کتاب الهی و عدم درک معارف آن به حجابهای درونی ما در برابر کلام خدا اشاره مینمایند.
ایشان میفرمایند:
«یکی دیگر از حجابهای بزرگ ما خودبینی است که شخص متعلم خود را به واسطه این حجاب مستغنی ببیند و نیازمند به استفاده نداند و این از ترفندهای شیطان است که همیشه کمالات موهوم را بر انسان جلوه میدهد و او را سرگرم ظواهر قرآن میسازد. شخص مستفید بایستی تمام این حجابها را خرق کند. حجاب آراء فاسده و مسالک و مذاهب باطله یکی دیگر از حجابهای ما در برابر این کتاب شریف الهی است. در این میان نباید از نقش گناهان در این زمینه غافل ماند زیرا که یکی دیگر از مهمترین حجابها که مانع از فهم قرآن و استفاده از معارف آن است حجاب معاصی و کدورات است که جلوی ادراک حقائق را میگیرد. علاوه بر آنچه که ذکر شد، دلبستگی شدید به دنیا و حب آن یکی دیگر از حجابهای غلیظی است که پرده ضخیمی بین ما و معارف قرآن ایجاد میکند به واسطهی آن دلبستگی، قلب انسان تمام هم خود را صرف آن میکند و از ذکر خدا غافل میشود. شرح این حجابها و تبیین آن را به حول و قوه الهی در گفتار آخر با استناد به سخنان امام خواهیم آورد.»[28]
راه حل چیست چه باید کرد و چه کنیم تا قرآن از غربت خارج شود و کتاب زندگی بشر گردد؟ چه کنیم تا قرآن را که درمان همه دردهای بشریت و مشکلات فلج کننده جهانی است در جایگاه شایسته خود قرار دهیم و زحمات خاتم انبیاء و اهل بیت عصمت و طهارت را در حد توان خود جبران نماییم؟ در فرازهای پیش رو به برخی از مهمترین راهکارها اشاره می نماییم.
امام راحل در بخشی از سخنان راهگشای خود در باره مهجوریت قرآن ما را به این نکته توجه می دهند که بایستی در محضر قرآن شاگردی کنیم و قرآن را به عنوان ذکر الهی و نورانی شدن جان قرائت کنیم تا بتوانیم با معجزه قرآن و اثرات ذکر الهی حجابهای خود را کنار زده و به نورانیت قرآن دسترسی پیدا کنیم. هرگونه احساس نیاز به معارف قرآنی و کوچک شمردن آن ناشی از نوعی غرور علمی است که به جز ایجاد حجاب در مقابل دیدگان انسان ثمری ندارد و اقرار علماء بر ریزهخواری در مکتب و محضر قرآن کریم خود بهترین شاهد بر این مدّعا است به طور مثال ملا صدرا (ره) در مقدّمه تفسير سوره واقعه مىگويد: بسيار به مطالعه كتب حكما پرداختم تا آنجا كه گمان كردم كسى هستم، ولى همين كه كمى بصيرتم باز شد، خودم را از علوم واقعى خالى ديدم. در آخر عمر به فكر رفتم كه به سراغ تدبّر در قرآن و روايات محمّد و آل محمّد (عليهم السلام) بروم. يقين كردم كه كارم بىاساس بوده است، زيرا در طول عمرم به جاى نور در سايه ايستاده بودم. از غصه جانم آتش گرفت و قلبم شعله كشيد، تا رحمت الهى دستم را گرفت و مرا با اسرار قرآن آشنا كرد و شروع به تفسير و تدبّر در قرآن كردم، درِ خانه وحى را كوبيدم، درها باز شد و پردهها كنار رفت و ديدم فرشتگان به من مىگويند: سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ.[29]
همچنین فيض كاشانى (ره) در کتاب رسالة الانصاف خود مینویسد: كتابها و رسالهها نوشتم، تحقيقاتى كردم، ولى در هيچ يك از علوم دوائى براى دردم و آبى براى عطشم نيافتم، بر خود ترسيدم و به سوى خدا فرار و انابه كردم تا خداوند مرا از طريق تعمّق در قرآن و حديث هدايت كرد.[30]
امام خمينى (ره) نیز در گفتارى از اينكه تمام عمر خود را در راه قرآن صرف نكرده، تأسّف مىخورد و به حوزهها و دانشگاهها سفارش مىكند كه قرآن و ابعاد گوناگون آن را در همهى رشتهها، مقصد اعلى قرار دهند تا مبادا در آخر عمر بر ايّام جوانى تأسّف بخورند.[31]
از آنجاکه جدایی از اهل بیت و عدم استفاده از محضر ایشان زمینه ساز جدایی بشر از قرآن و اسلام ناب میگردد از این رو هر تلاشی که در راستای معرفی مقام والای اهل بیت(علیهمالسلام) و تشویق مردم به ولایت پذیری و نیز ترویج معارف اهل بیت(علیهمالسلام) به عنوان تنها قراءت و تفسیر صحیح قرآن کریم صورت گیرد، میتواند راهگشا باشد. در همین راستا بازگشت به معارف نهج البلاغه که بهترین و به روز ترین تفسیر قرآن است، قدمی بسیار اساسی و مبارک در این زمینه میتواند باشد.
امام راحل ضمن هشدار نسبت به خطر خوبینی و غرور نفس و جمود بر فهم شخصی از قرآن و عدم استفاده از آراء و نظرات دیگران، همگان را به خرق این حجاب دعوت کرده و میفرمایند:
«از خود قرآن شريف دستور عدم وقوف و قانع نشدن به يك حدّ معيّن استفاده میشود. در قصص قرآنيّه اشارت به اين معنى بسيار است. حضرت موسى كليم با مقام بزرگ نبوّت قناعت به آن مقام نكرد و به مقام شامخ علم خود وقوف نفرمود؛ به مجرّد آنكه شخص كاملى را مثل خضر ملاقات كرد با آن تواضع و خضوع گفت: هَلْ اتَّبِعُكَ عَلى ان تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ رُشْداً. (کهف، آیه66) و ملازم خدمت او شد تا علومى كه بايد استفاده كند را فرا گیرد. حضرت ابراهيم عليه السلام به مقام بزرگ ايمان و علم خاصّ به انبياء عليهم السلام قناعت نكرد، عرض كرد: رَبِّ ارِنى كَيْفَ تُحيى الْمَوْتى(بقره،آیه 260) از ايمان قلبى خواست به مقام اطمينان شهودى ترقّى كند. بالاتر آن كه خداى تبارك و تعالى به جناب ختمى مرتبت دستور مىدهد تا از خداوند طلب زیادتی علم کند«و قُلْ رَبِّ زِدْنى عِلْماً».(طه، آیه114). اين دستورات كتاب الهى، اين نقل قصههاى انبياء، براى آن است كه ما از آنها تنبّه حاصل كنيم و از خواب غفلت برانگيخته شويم.
يكي از عوامل مهم كه در مهجوريت زدايي از قرآن ميتواند بسيار تاثيرگذار باشد، اين است كه حافظان، قاريان، مفسران و تمام كساني كه در اين بخش فعاليت دارند، عامل به قرآن باشند. اين افراد كه معمولا در جامعه به عنوان افراد الگو مطرح هستند، خود بايد از عاملان به دستورات قرآن باشند و ساير مردم اين خوشبختي و سعادتي را كه در ساية عمل به قرآن به دست ميآيد، در زندگي اين افراد ببينند تا بقيه هم نسبت به آن تمايل و رغبت پيدا كنند. ولي اگر قرار باشد كه دست اندركاران علوم قرآني، قرآن را در زندگي خود پياده نكنند، چه انتظاري ميتوان از ديگران داشت.
خداوند متعال در قرآن كريم كساني را كه ميدانند، ولي به دانستههاي خود عمل نميكنند نكوهش ميكند و ميفرمايد: "أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ؛[32] (آيا مردم را به نيكي فرمان ميدهيد و خود را فراموش ميكنيد، با اينكه شما كتاب خدا را ميخوانيد؟آيا هيچ نميانديشيد؟) و در آية شريفة ديگري ميفرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُونَ *كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لا تَفْعَلُونَ»[33] (اي كساني كه ايمان آورده ايد چرا چيزي ميگوييد كه انجام نميدهيد؟نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزي را بگوييد و انجام ندهيد.) [34]
مولاي متقيان حضرت علي (ع) در بياني نوراني ميفرمايد: «من نصب نفسه للناس اماما فليبدأ بتعليم نفسه قبل تعليم غيره»؛ هر كس خود را پيشواي مردم نمود بايد پيش از ياد دادن به ديگري نخست به تعليم نفس خويش بپردازد.[35]
از دیگر اموری که می تواند در رفع غربت از قرآن موثر باشد، تصحیح فرهنگ عمومی استفاده از قرآن است. قرآن کتاب هدایت و سعادت است و برای تأمل کردن و الگوپذیری از آن برای جهت دهی به زندگی در مسیر سعادت و کمال است و صرف پرداختن ظاهری به قرآن در صورت هدف فوق را تأمین نکند، خود نوعی قرار دادن قرآن در مهجوریت است. نمونههایی فرهنگ نادرست مواجهه با قرآن در عبارت زیر بدان اشاره شده است:
«يك فرهنگ نامناسب كه در بين بيشتر افراد جامعه رايج است اين است كه مردم قرآن را بيشتر براي كارهاي جانبي و آماده كردن مجلس براي مراسم مختلف ميخواهند. يكي از شايعترين آنها استفاده از قرآن در قبرستانها و مجالس ترحيم است و تسليت دهندگان و عزاداران معمولا هيچ گونه توجهي به معاني و مفاهيم ندارند و هدف بيشتر كساني كه در چنين مراسمي شركت ميكنند خواندن فاتحهاي براي شادي روح مرحوم است. ميتوان گفت كه قرآن در خانة بسياري از مسلمانان از روي طاقچهها و داخل كمدها پايين آورده نميشود، تا چه رسد به اينكه بخواهند آن را بخوانند و در آن انديشه كنند و فرامين آن را در زندگي پياده كنند، چرا كه ديد اين افراد اين است كه قرآن كتاب مقدسي است و كاربرد آن فقط در استخاره گرفتن و سفرة عقد و عروسي و مسائلي از اين قبيل است.[36]
لذا وظیفه هر مسلمانی است که به قرآن کریم به دید کتاب زندگی و سعادت بنگرد و در جهت نهادینه شدن آن در سطح جامعه نیز تلاش کند و در این راستا بدون شک، تمامی نهادهای فرهنگی می توانند تاثیر گذار باشند ومسلماً رسانه های عمومی بیشترین نقش را دارند.
در جهان امروز ما شاهد مظلومیت و غربت مسلمانان در گوشه و کنار جهان هستیم و روزی نیست که ده ها مسلمان در اثر ظلم و جنایت استکبار جهانی و مزدوران منطقه ای او به خاک و خون کشیده نشوند. از جمله عوامل این ذلت و خفت و انفعال کشورهای اسلامی، جدایی آن ها از آموزه های آزادیبخش، پیشرو و عزت بخش اسلام و تعالیم کتاب آسمانیاش یعنی قرآن کریم است. اختلاف ها، فرقه گرایی و تعصب های ملی و قومی بین مسلمین و فتنه های فلج کننده، همگی پیامد های شوم دوری از قرآن و مهجوریت آن است. در این راستا و برای خارج کردن قرآن از مهجوریت، همه مسلمان باید پیوند خود را با قرآن و تعالیم نابش مستحکمتر سازند و به تعالیم اهلبیت به عنوان مفسرین کلام الهی رجوع کرده و از تعالیم و بیانات ایشان بیشتر استفاده کنند و نیز با تغییر رویکرد خود به قرآن، بهره خود را از قرآن صرفاً رسیدن به اجر اخروی و ثواب قرائت آن قرار ندهند، بلکه با تأمل در آموزههای حیات بخش آن، دوای دردهای فردی و اجتماعی خود را از قرآن بجویند و آنرا در جوانب مختلف زندگی وارد کرده و از آن جهت تعالی زندگی دنیوی و اخروی خود مدد جویند.
1. قرآن.
2. نهج البلاغه.
3. امام خمینی،روح الله، آداب الصلوه(آداب نماز)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1391.
4. مؤمني، علي اكبر، مقالهی «مهجوریت قرآن»، مجله نسیم وحی، آذر و دی 1385، شماره 4.
5. علیبابایی، احمد، برگزيده تفسير نمونه، دارالکتب الاسلامیه، 1391.
6.
امام
خمینی، صحیفه نور، (مجموعه رهنمودهای امام
خمینی (ره))، انتشارات سازمان مدارك
فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات سروش، چاپ اول، 1369.
7. علاء الدین، محمد رضا، «تدابیر پیامبر اعظم و ائمه هدی (علیه السلام) در مقابله با مهجوریت قرآن»، در مجله کوثر، پاییز 1385، شمارهی 22.
8. کلینی، محمدبن یعقوب، كافي، دارالکتب الاسلامیه، 1388ق.
9. میثم بن علی ابن میثم، ترجمه و شرحنهجالبلاغه، حبیب روحانی(مترجم)، محمدرضا عطایی (مترجم) ناشر: بنیاد پژوهشهای اسلامی - 24 خرداد، 1390
10. محمد بن علی ابن باویه(شيخ صدوق) امالی، ترجمه كمرهاى، مجلس شصت و ششم .
11. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء.
12. جوادی آملی، عبدالله، همتایی قرآن و اهل بیت( علیهم السلام)، مؤسسه اسراء، 1391.
13. لاهیجی، بهاء الدین محمد، تفسير شريف لاهيجي، انتشارات علمی، 1390.
14. شرح نهج البلاغه، سیدعلینقی فیض الاسلام اصفهانی (مترجم)، انتشارات فقیه، 1387.
[1] . مؤمني، علي اكبر، مقالهی «مهجوریت قرآن»، مجله نسیم وحی، آذر و دی 1385، شماره 4.
[3] . «ان الذین یکتمون ما انزلنا......» بقره/ 121.
[4] . بقره/ 101 و آل عمران/ 21.
[5] . «الم یأن للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذکرالله»، بقره/ 121
[6] . «افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها: حدید/،آیه16
[7] . «فإذا قرأت القرآن فاستعذ بالله» محمد/ 24
[8]. علاء الدین، محمد رضا، «تدابیر پیامبر اعظم و ائمه هدی (علیه السلام) در مقابله با مهجوریت قرآن»، در مجله کوثر، پاییز 1385، شمارهی 22.
[9] . کلینی، الكافي، ج2، ص 599-597.
[10] . ابن میثم، ترجمهشرحنهجالبلاغه، ج3 ، ص365-368.
[11] . خمینى، روح الله، صحیفه نور، ج13، ص123.
[12] . همان، ج1،ص186.
[13] . همان، ج16، ص39 با تصرف و تلخیص.
[14] . خمینی، روح الله، آداب الصلوه، ص/ 199-198.
[15] . پیام آیت الله خامنه ای در زمان ریاست جمهوری به لرکنفرانس اندیشه اسلامی، بهمن ماه ، به نقل از قرآن در آینه اندیشه ها.
[16] . «وَ انْزَلْنَا الَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ الَيهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرون» نحل/ 44.
[17] . قالَ رسولُ اللَّه- صلَّى اللَّه عليه و آله و سلَّم: انّى تاركٌ فيكُمُ الثّقلَيْنِ كتابَ اللَّهِ و عترتى اهلَ بيتى؛ فإِنَّهُما لَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدَا عَلَىَّ الْحَوضَ»
[18] . وصيتنامه امام خمینی قدس سره، ص/ 2.
[19] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار ج26 ، ص260.
[20] . .نهج البلاغه، خطبهی 2.
[21] . بحار الانوار، ج44، ص205.
[22] . جوادی آملی، همتایی قرآن و اهل بیت(علیهم السلام)، ص230-238، با تلخیص.
[23] . تفسير شريف لاهيجي، ج 3، ص 334-335.
[24] . ر.ک: صحیفه نور.
[25] . خمینی، روح الله، آداب الصلوة(آداب نماز)، ص: 186-184، با تلخیص و اضافه عناوین و توضیحات.
[26] . همان.
[27] . خمینی، روح الله، آداب الصلوة (آداب نماز)، ص191-195، با تلخیص مختصر.
[28] . همان، ص203-191
[29] . گزيده تفسير نمونه، ج3، ص334
[30] - همان.
[32] . سوره بقره/ 44
[33] . سوره صف/3-4.
[34] . مؤمني، علي اكبر، مقالهی «مهجوریت قرآن»، مجله نسیم وحی، آذر و دی 1385، شماره 4.
[35] . نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت،70.
[36] . مؤمني، علي اكبر، همان.