گزارشی از روشهای تربیت کودکان در بین  شیعیان هند

 

مقدمه

ازدواج موفق، اولین گام در تربیت فرزند

مراسم ازدواج

دوران حمل

ولادت

شيردهي

خواباندن نوزاد

توجه به ذکر خدا

عشق به اهل بيت(عليه السلام)

صدقه دادن

عقيقه و ختنه

ياد دادن مسائل اسلامي

هديه به بچه

کودک در مراحل تحصيل

مدارس غير ديني

مدارس ديني

تنظيم المکاتب

يتيم خانه

 

مقدمه

دین مبین اسلام به عنوان منشور و دستورالعمل زندگی که از سوی خداوند برای تأمین سعادت حقیقی بشر فرستاده شده است، حاوی تعالیم بلندی در زمینه‌ی تربیت فرزندان می­باشد. در این میان مکتب اهل بیت به عنوان تنها قرائت ناب و اصیل از کتاب آسمانی و دین اسلام، در بردارنده‌ی توصیه­ها و آموزه­های انسان­سازی در این زمینه است. از دیدگاه اهل بیت، تربیت فرزند از همان آغازین روزهای انعقاد نطفه و حتّی پیش از آن شروع می­شود و در این زمینه دستورات فراوانی را می­توان در مجامع روایی یافت. نوشتار حاضر بازگوکننده‌ی برخی از روش­های تربیتی در میان شیعیان هندوستان است که توانسته اند که با استمداد از تعالیم نورانی مکتب اهل بیت، شیوه‌ی عمل خویش را در امر خطیر تربیت فرزندان تنظیم نمایند.

ازدواج موفق، اولین گام در تربیت فرزند

از آنجاکه تولید نسل و فرزندزایی در اسلام به عنوان یکی از کارکردهای مهم نهاد خانوده مطرح است، امر ازدواج و انتخاب همسر شایسته، به شدّت مورد تأکید و توجّه اسلام قرار داشته و به انجام ازدواج و تشکیل خانواده سفارش بسیاری شده است. رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «ما بُني بناءُ في الاسلام الي احب الي الله تعالي من التزويجَ»[1] یعنی هيچ بنايي در اسلام برپا نشد که نزد خداوند متعال دوست داشتني تز از ازدواج باشد؟

علاوه بر ترغیب به اصل انجام ازدواج، انتخاب زوج صالح و شایسته نیز مورد توصیه و سفارش اولیاء دین بوده است. امام صادق عليه السلام فرمود: «تزوجوا في الحجر الصالح فات الحِرَقَ دسّاس»[2] یعنی با خانواده خوب و شايسته وصلت کنيد زيرا اصل و نصب تأثير دارد. کما اینکه از پيامبر روايت هست که فرمود: «اياکم و خضراء الدمن، قيل، يا رسول الله و ما خضر الدمن؟ قالَ، المرءة الحسنات في منبت السوء.»[3] یعنی از سبزه در زباله دوري کنيد. پرسيدند سبزه در زباله يعني چه؟ فرمود: زنان زيبا در خانواده بد!! همچنین فرمودند: اياکم و تزوج الطمقاء، فانّ صحبتها ضياع و ولدها ضياغ.»[4] یعنی از ازدواج کردن با زنهاي احمق بپرهيزيد چون مصاحبت با آنها فوت کردن وقت است و فرزندانشان همانند کفتار است.(يک حيوان)

نیز مي فرمايند: «براي نطفه هاي خود جايگاه مناسبي اختيار کنيد، زيرا زنان، شبيه برادران و خواهران خودشان فرزند به دنيا مي آورند.» [5]

بنابراین انتخاب همسر علاوه بر اینکه در دوام و بقاء زندگی زناشویی نقش زیادی دارد، در تربيت کودکان نیز بسيار مأثر است.

در هندوستان نیز شيعيان سعي و کوشش دارند تا طبق سفارشات اهل بيت (عليه السلام) انتخاب همسر کنند، البته در درجه‌ی اوّل اين انتخاب توسط بزرگان خانواده مثل پدر بزرگ و مادر بزرگ، يا خود پدر و مادر صورت مي گيرد، اگرچه بعدا رضايت خود فرزند را نیز جلب می­کنند. هر چند بعضاً مشاهده می­شود که برخی از جوان ها با زیرپا گذاشتن این سنّت کهن، براي خودشان انتخاب همسر مي کنند و اگر خانواده  پذيرند، اين ازدواج صورت مي گيرد.

در هندوستان معمولاً رسم بر این است که طبقه هاي مختلف با افرادی از طبقه و کیش خود ازدواج مي کنند. از اینرو شيعه با شيعه، سادات  با سادات و غير سادات  به غير سادات ازدواج می­کنند. اگرچه بعضي وقتها غير از اين هم مي شود و خيلي از سادات با غير سادات ازدواج کرده­اند، که البته این مسئله در ازدواج دختر سادات با غير سادات مشهودتر است.

از اینرو  يک شيعه با غير شيعه، اعمّ از سني يا کافر هرگز ازدواج نمي کند، مگر اينکه به ندرت این اتّفاق رخ دهد و دراین موارد نیز بیشتر مردان شیعه با زنان غير شيعه ازدواج کرده­اند و از این طریق توانسته­اند، او را شيعه کنند.

مراسم ازدواج

شيعيان هند بيشتر در ايام ولادت يا اعياد اسلامي(عید فطر و قربان) و شيعي (غدير، مباهله) جشن عروسي را برگزار مي کنند، و در روزهاي شهادت معصومين (عليه السلام) يا روزهاي شهادت اصحاب ائمه و نیز ايام عزا (از اول محرم تا 8 ربيع الاول) به هیچ وجه نه صیغه‌ی عقدی می­خوانند و نه مجلس عروسی برپا می­شود. نکته‌ی قابل توجّه‌ی دیگر اینکه در بعضي مناطق، يک هفته مانده به جشن عروسي، مجلس عزا برگزار مي‌شود، که احتمال می­رود به ياد حضرت علي اکبر و جناب فاطمه کبري و جناب قاسم(عليه السلام) باشد.

خانواده­ها مقیّدند تا همراه جهیزیّه، قرآن و جا نماز(سجّاده) را با وی همراه سازند. وقتي عروسي وارد خانه شوهر می­شود، شوهر روي شال او نماز شکر مي‌خواند و به واسطه‌ی این لطف، خداوند را شکر می­گوید.

دوران حمل

خانم‌هاي حامله شيعه با وقوف به نقش و اهمیّت دوران جنینی در شکل دهی شخصیّت دینی  فرزند، سعی بر آن دارند تا شرکت در مراسم مذهبی و انجام سنّت­های دینی، به تربیت کودک خویش از همان اوان تکوّن، اقدام ورزند. از جمله این امور شرکت در عزاداري و جشن‌هاي مناقب اهل بيت(عليه السلام)، نذر و صدقات در طول دوران حمل و نیز خواندن حديث شریف کساء در شبهاي جمعه می­باشد.

ولادت

وقتي بچه به دنيا مي‌آيد، اوّل او را غسل مي‌دهند، و بعد از اين توسط يکي از بزرگان  خانواده ویا بزرگی دیگر، در گوش راست او اذان و در گوش چپ وي اقامه گفته مي شود.

بعد از آن، به کودک کمی خاک شفا مي‌خورانند، تا هميشه با صحت و سلامت باشد. آنگاه کودک را در پارچه‌ی سفيد یا سبزی پیچیده و دست يکي از بزرگان می­دهند تا اسم برايش انتخاب کند، اگر هم کس دیگری اسم مناسی مدّ نظر داشته باشد اعلام کرده و در صورت قبول جمع، بر کودک نهاده می­شود.

شيعيان هندوستان اسامي بچه هاي خود را به نام انبياء و معصومين عليهم السلام مي گذارند، و نام دخترها را فاطمه، زينب، و يا ديگر اعضاي خانواده اهلبيت مثل مادران ائمه و انبياء مانند مريم، ليلي، سارا، هاجر، مي گذارند.

اگر اسامي ديگر غیر از اینها هم انتخاب کنند باز هم اسماء محمد، علي، حسن، حسين، فاطمه را به آن اضافه مي کنند مثلا ذيشان حيدر، مصطفي حسين، مژده فاطمه، معصومه زهراء و غيره.

اين اسامي محترم باعث مي شود که همه بچه را احترام مي گذارند و نيز همديگر را.

شيردهي

خداوند در قرآن کریم مدّت شیردهی کودک را دو سال را معرّفی کرده است: وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ.[6]

شکّی نیست که تغذیه کودک در این مدّت با شیر مادر تأثیرات روحی و روانی زیادی را بر روی کودک به همراه دارد و می­تواند به عنوان یکی از عوامل مؤثر در تربیت فرزند به شمار رود. از همین روست که پيامبر اکرم(*)در مورد شیر مادر مي فرمايد:«ليس للصّبي لبنٌ خير من لبن اُمّه.»[7] براي کودک شيری بهتر از شير مادر نيست، نيز مي فرمايد: «شير دادن به هر مرتبه که طفل سينه‌ی مادر را مي مکد معادل ثواب آزاد کردن يک برده، از اولاد حضرت اسماعيل(عليه السلام) در نامه‌ی عمل زن شيرده نوشته مي شود، چون از شير دادن فارغ شد فرشته اي کريم، به پهلوي زن مي زنند . و مي گويد«عملت را از سر بگير که آمرزيده شده اي»[8]

بيشتر خانم هاي شيعه‌ی هندوستان بچه‌ی خود را شير مي دهند، مگر اينکه عذر خاصي پيش بيايد، چون آنها دقت دارند که اين عمل در تربيت کودک خيلي اثر دارد. سعي دارند غذاهاي پاک و حلال بخورند، تا شير پاک به بچه برسد.

خواباندن نوزاد

در همه جهان مادران براي آرام کردن بچه در وقت خواباندن، جملاتی را زمزمه می­کنند که اگر در در انتخاب این اشعار و کلامات دقّت کافی مبذول گردد به نحو غیر مستقیم، تأثیرات مثبتی را می­تواند بر روان کودک به همراه داشته باشد. مادران شيعي هند نیز با توجّه به این مهم، اکثراً در لالائی­های خود از صلوات و نیز جملات، لا اله الا الله ، محمد رسول الله، علي ولي الله ، و وصي رسول الله و خليفة بلا فصل ، ناد علي، علي علي علي علي، الله الله الله الله استفاده می­کنند و یا  بعضي ها نوحه هايی درباره­ي شهادت معصومين ميخوانند.

توجه به ذکر خدا

پدران و مادران به مناسبت هاي مختلف و در حضور کودکان ذکر خدا را بر زبان جاری می­کنند و به کودکان خود نیز تعلیم می­دهند، مثلا وقتي مريض هستند يا بچه مريش باشد يا الله مي گويند وقتي بچه عطسه مي کند، يا خود عطسه مي کنند، الحمد الله مي گويند. اگر کار خوبي از کسي به ويژه بچه مي بينند، ماشاءالله مي گويند، وقتي يک وعده اي بکنند يا تصميمي بگيرند ان شاءالله مي گويند، وقت شروع کار به ويژه غذا بسم الله و بعدش الحمد الله مي گويند.

عشق به اهل بيت(عليه السلام)

والدين خيلي زياد سعي دارند که بچه هاي آنها شيعه­ي واقعي اهل بيت بشوند، چون اين عشق باعث کمال بشر مي شود. براي بچه هايشان قصه ها و واقعه هاي تاريخي اهل بيت را بازگو مي کنند، واقعه هاي کربلا (شهداء و اسيران) بيان مي کنند، صلوات مي خوانند و به او هم ياد مي دهند.

در عزاداري ها و جشن با لباسهاي مناسب شرکت مي کنند و کودکان خود را نیز به همراه می­برند.، غذاهاي خوب نمي خورند به ويژه در ايام محرم و عاشورا، خيلي جاها ديده شده که به بچه ياد داده اند وقتي آب بخورند بر قاتلان «اباعبدالله» لعن بفرستيد و مي گويند: «اللهم العن قتلة الحسين و اصحابه.» و زمانی که بچه بر زمین می­خورد، يا علي مي گويند تا او هم ياد بگيرد.

صدقه دادن

صدقه بلاها را دور مي کند و در روايات مورد تأکید فراوان قرار گرفته است. والدين شيعي هند از طرف بچه ها صدقه مي دهند، به ويژه اين کار روز جمعه و یا به مواقع بروز پیشامدهای دیگر مانند مريضي و مسافرت انجام می­دهند.

عقيقه و ختنه

صاحب مکارم الاخلاق از امام معصوم نقل مي کند که فرمود: هفت خصلت بعد از ولادت. کودک سنت است، 1- تراشيدن مو؛2- صدقه دادن به وزن موی تراشيده شده؛ 3-عقيقه؛ 4- آغشته کردن سر به زعفران؛ 5- پاک نمودن وي؛ 6-ختنه؛7- خوراندن عقيقه به همسايگان.[9]

والدين هند شيعي غير از آغشته کردن سر کودک به زعفران، سعی بر آن دارند تا همه کارهای دیگر را انجام دهند، روزهاي عقيقه يک جشن مي گيرند غذاهاي زيادي پخته مي شود، دوستان و خويشاوندان و همسايگان دعوت مي شوند. و همه براي بچه هديه مي آورند.

ختنه هم با شکوه خاصي برگزار مي شود، و همه‌ی خویشان و اقوام دعوت مي شوند و براي بچه هديه مي آورند و جشن  کوچکی برگزار مي شود.

ياد دادن مسائل اسلامي

والدين از همان ابتدا بچه ها را با روشهای ساده­ای با اصول دين، آشنا می­کنند دهند، مثلا از کودکانی که تازه قدرت بر تکلّم پیدا کرده­اند می­پرسند، خدا چندتا است؟ ميگويند«يکي» حتّی اگر نتواند به زبان آورد، با اشاره ي انگشت پاسخ می­دهد و يک انگشت را بلند مي کنند، آنگاه مي پرسند پنج تن پاک چند تا ؟ مي گويند : پنج. و یا 5 تا انگشت بلند مي کنند، ميپرسند امام چندتاست؟ مي گويند : دوازده مي پرسند: معصوم چند؟ مي گويند چهارده 14، مي پرسند شهداء اکبر چند؟ مي گويند، 72  هفتاد و دو . مي پرسند کتاب هاي آسماني چند تا ؟ ميگويند: چهارتا. کدامها؟ جواب مي دهند، تورات ، انجيل، زبور، و قرآن.

والدين به بچه ها سوره هاي کوچک قرآن ياد مي دهند، مثلا سوره­های حمد، کوثر، توحيد، را تقريبا همه بچه­ها حفظ هستند. بچه ها غير از خانه و مدرسه از راه هاي ديگر هم قرآن خواندن را ياد مي گيرند، مثلا بعضي ها در شبهاي ماه رمضان خانه يکي از همسايه، دوره‌ی قرآن گذاشته مي شود، بزرگ و کوچک همه مي آيند و قرآن مي خوانند، و کساني که با سواد و بلد هستند، خطاها و اشتباهات آنها را متذکّر می­شوند.

 والدین از همان کودکی، نماز و روزه و غيره را به فرزندان خود می­آموزند وجلوي آنها نماز مي خوانند و او را همراه خود وادار به نماز مي کنند، تا سن بلوغ کاملا نماز را ياد مي گيرد و روزه مي گيرد.

بعضي والدين به فرزندان آداب معاشرت مانند سلام کردن، احوال پرسي، مصافحه ، خداحافظي را ياد مي دهند.

هديه به بچه

والدين به مناسبتهاي مختلف به فرزندان هديه مي دهند، البته بیشتر سعی می­کنند تا این عمل در روزه­های عید انجام شود تا خاطره‌ی خوشی برای کودک باقی ماند. مثلا روز عيد غدير و عید فطر، نيمه شعبان ، 13 رجب و به تناسب توانائی اقتصادي شان براي بچه لباس يا چيزهاي ديگر مي خرند. و اهميت آن روز را يا شادي کردن براي آنها بيان مي کنند.

وقتي که بچه اولين بار روزه مي گيرد، همه دعوت مي شوند و مهمان افطاري آن خانه می­شوند و همه تقريبا براي تشويق او به روزه گرفتن به وي هديه مي دهند.

کودک در مراحل تحصيل

مدارس غير ديني

غير از تعليم و تربيت ابتدایی فرزند در منزل، والدين از سه يا چهار  سالگي بچه را وارد مدرسه مي کنند، چند ساعتی که بچه در آنجا بسر می­برد، علوم ابتدائي را مي آموزد، و کتابهاي خيلي آسان و کوچک به کودک داده می­شود تا با حروف و الفاظ و تعداد آنها، آشنائي پيدا کند. اين مراحله، پنج يا هشت سال طول مي کشد.

اين نوع مدرسه­ها را «نرسري اسکول» مي گويند، اينجا بچه ها به حد کافي از علوم ابتدائي آگاه مي شوند، و بعد در مدارس عالي تر از آن (جونير باني اسکول ) مي روند، و بعد به کالج مي روند و بعد در دانشگاه پذيرش مي شوند. در مدارس غير ديني هم در بعضي مناسبتها تعطيل مي شود مثلا عيد فطر، عيد قربان، و عاشورا، و اين روز در هند تعطيل رسمي است.

مدارس ديني

علماء هند در نقاط گوناگون هند مشغول تعليم و تربيت اسلامي هستند، و با سخنرانيها، نوشتن کتابها و تشکيل مدارس علميه، معارف اهلبيت را به همه مي رسانند، سازمانهاي مختلف و مدارس گوناگون وجود دارد، در حيدر آباد، بمبئي، دهلي، فيض آباد، بنارس حوزات علميه تأسيس شده اند و بچه ها از 10 سالگي مي توانند آنجا بروند، و مشغول تعليمات حوزوي بشوند.

تنظيم المکاتب

در هندوستان يک سازمان بنام تنظيم المکاتب است که مؤسس اين جناب آقاي غلام عسگري  و دوستان ايشان هستند. اينها خودشان طلاب حوزه بودند، بعضي ها در نجف و ايران، و بعضي ها در خود لکنهو يا مدارس شهرهاي ديگر.

هدف کار سازمان تنظيم المکاتب اين بوده که در سراسر هندوستان مدارس ابتدائي گشوده بشود تا کودکان از همان ابتدا، از اصول و فروعات ديني آگاه بشوند. و لذا در همه‌ی مناطقی که شیعیان سکنی داشتند، مدرسه­ای را تأسیس کردند.

دوره‌ی تحصيل در اين مدرسه­ها، پنج سال است. بچه ها می­توانند در کنارحضور در مدارس غير ديني در این مدارس هم در ساعتهاي تنظيم شده حاضر شده و دروس ديني بخوانند، مرکز اصلی اين مدارس به نام «تنظيم المکاتب» در شهر لکهنو است. که اساتيد خوب را براي مدرسه ها مي فرستند، و دانش آموزان ممتاز را با جوايز نفيس تشويق مي کنند.

اين سازمان تقريبا چهل 40 است که فعاليت خودش را انجام مي دهد و خيلي تأثير داشته است.

سازمان مذکور غير از اين فعاليت، فعاليت هاي ديگري مهم انجام مي دهد مثلا مدارس ديگري براي ادامه تحصيل  در علوم ديني مي سازد که جامعه ي اماميه، جامعه ي عسگري براي برادران و جامعة الزهراء و خديجة الکبري براي خواهران از جمله آنهاست. همچنين اين سازمان در هر ماه به زبان هندي و اردو مجله چاپ و نشر مي کنند. و کتاب هاي علمي، نصابي، و غيره چاپ مي کند و اين کتابها به زبان ها ي هندي ، اردو، انگليسي چاپ مي شود.ساخت بيمارستان هم از ديگر خدمات اين سازمان است.

ولي مهم ترين کار اين سازمان همين است که در  تربيت اسلامي تأثير بسيار زيادي دارد. کتابهاي خیلي مختصر و جامع به زبان ساده تدريس مي شوند. براي بچه ها مسابقات ، کنفرانس و غيره هم چندين بار  در سال گذاشته مي شود. خيلي از طلاب مدارس تتظيم المکاتب در قم و در سوريه مشغول تحصيل علوم اسلامي هستند.

يتيم خانه

يکي از فعاليت هاي علماء هند تأسيس يتيم خانه هست. تا بچه هاي که بي سرپرست هستند. تا مدتي آنجا اقامت کنند، اين يتيم خانه ها در دست سازمان اوقاف است.

يتيم خانه­ها حالتی همانند خوابگاه مدارس دارند که علاوه بر اینکه محل اقامت بچه­های بی­سرپرست است، در  آنجا درس نیز می­خوانند و بعد بزرگ که شدند، و توانائی اقتصاد یشان خوب شد، و در مراحل علمي هم پيشرفت کردند، از آنجا مي روند و بچه هاي ديگر پذيرش مي شوند. اين يتيم خانه­ها شرايط خاصي براي پذيرش ندارد.

دو سال  قبل يتيم خانه­اي مخصوص خواهران بي سرپرست باز شد و در آن  فارغ التحصيلان خواهران طلبه حوزه علميه قم مشغول خدمت هستند.