تغییر در ظاهر
و نحوه‌ی پوشش به نشانه‌ی عزا
هندوستان کشور پهناوری است با مردمی به رسم‌ها و آیینهای گوناگون از بت
پرستی و شرک گرفته تا اعتقاد به خدای واحد. تنوع و گوناگونی عقاید مردم این سرزمین
باعث میشود تا هر یک آیین خود را مطابق با آداب و رسوم خویش
درآورند.
یکی از این وقایع مذهبی، حادثه عاشورا است. عاشورا در بلاد مختلف اسلامی
و بلکه جهان تحول بزرگی را به وجود آورده است، مخصوصاً در شبه قاره هند حادثه
عاشورا، تأثیرات فوق العاده‌ای در تاریخ و تحوّلات این سرزمین داشته است. یادبود
شهدا و اسیران کربلا هر سال با آداب و رسوم خاصی در بین مردمان آن خطّه برگزار
میشود.
در
حالیکه هر قسمت از این سرزمین پهناور به شکلی به این آیین مذهبی میپردازند، اجرای
این آیین در منطقه‌ی لکنهو[1]
از شور و حرارت بیشتری برخوردار است. به گواه شاهدان، این شهر در ایام عزاداری غرق
ماتم و عزاداری میشود.
در
کنار دیگر اقشار مختلف این سرزمین، زنان این خطه برای برگزاری آیینهای
عاشورایی نیز رسوم مخصوص خود را دارند که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهد
شد.
زنان شمال هند، یک روز قبل از محرم، مراسم عزاداری خود را آغاز میکنند.
این عزاداری بیش از دو ماه به طول می‌انجامد و تا هشتم ربیع الاول ادامه می‌یابد.
زنان تا غروب روز شهادت امام حسن عسگری (علیه السلام) به عزاداری خود ادامه
می‌دهند. پس از آن لباس‌های عزای خود را درمی‌آورند و لباس‌های مخصوص جشن و سرور را
می‌پوشند.
این زنان، در ایام سوگواری سالار شهیدان، بیش از دو ماه، از پوشیدن
لباس‌هایی که نشانه زینت و شادمانی در خود دارند و یا به رنگ‌های سرخ، صورتی و زرد
هستند، اجتناب میورزند و به جای آن از لباس‌هایی به رنگ مشکی، سبز، آبی و
سرمه‌ای و قهوهای، استفاده میکنند و رنگ قهوهای بیشتر در منطقه‌ی لکنهو
مرسوم است.
همچنین به هنگام شروع ایام سوگواری محرم، زنان هندی زیور آلات و جواهرات
خود را درمی‌آورند. آنان النگوهای شیشه‌ای گران قیمت خود را به نشانه عزاداری
می‌شکنند. برخی از آنان نشانه ازدواج خود را که hing نام دارد، نیز نمی‌پوشند. زنان در طول این مدت، هرگز
آرایش نمی‌کنند.
زنان
شمال هند، مراسم سوگواری فراوانی برپا میکنند. این مجالس گاه در روز به بیش از 5
مجلس می رسد. پس از اتمام هر مجلس آنان به منزل دیگری که مجلس عزا در آن برپاست
رفته و در مجلسی جدید، شرکت میکنند. سخنران مراسم که اکثراً یک نفر بیشتر نیست،
ممکن است در روز چندین مجلس را اجرا کند. رسم است که به سخنران جلسه، هدیه‌ای داده
میشود. این هدیه متفاوت است. گاه پول داده میشود و گاهی پارچه و ظرف و گاه
تابلوهای تزیینی.
نکته
حائز اهمیّت آن است که زنان غیر مسلمان شمال هند از بت پرست و گاوپرست و گیاه پرست
گرفته تا وهابی و اهل کتاب نیز در مراسم عزاداری شرکت میکنند. آنان حتی نذر
میکنند و به حوایج خود می‌رسند. پس از آن نذر خود را ادا
میکنند.
این
مراسم عموماً در خانه و منازل افراد برگزار میشود. خانه‌ای که در آن مجلس عزا
برپا است، صاحبخانه بیرون از خانه، روی پارچه مشکی اشعاری می‌نویسد که بیشر چهار
مصرع دارد. این اشعار بیشتر در رثای امام حسین (علیه السلام) می‌باشد. به عنوان
نمونه نوشته میشود «به موقع آب به دشمنان اهل بیت لعنت
کنید».
برخی
افراد این پارچه را تا پایان ایام عزارادی ثابت نگه میدارند و برخی پس از چندی آن
را عوض کرده، پارچه‌ی دیگری جایگزین می‌نمایند.
خانه‌ها با پارچه مشکی پوشیده میشود و عکسی از ضریح امام، درون خانه نصب
میشود. از دیگر ابزاری که آنان استفاده میکنند، علم و ماکت است. علَم، چوب بلندی
است که پنجه دارد و اسم پنج تن و نیز در برخی علمها نام حضرت
عبّاس(علیه‌السلام) روی آن نوشته شده است. این علمها در منازل در جای معینی
قرار داده میشوند.
ماکت
نیز عبارت از ضریحی است که به صورت نمادین در خانه نگهداری میشود و تداعی کننده‌ی
اماکن مقدّسه به ویژه برای کسانی است که هنوز به کربلا نرفته‌اند. زنان نیز به امید
توفیق یافتن جهت تشرّف به کربلای معلّا، این ماکت‌ها را زیارت
میکنند.
مراسم مجلس عزاداری زنانه که در منازل اجرا میشود به این شکل است که
ابتدا رسمی با نام «سلام» اجرا میشود. «سلام» آن است که یک زن نوحه می‌خواند و
مستعمین گوش می‌دهند. در این بخش از مراسم عزاداری که مدت کوتاهی ادامه دارد، حضار
تنها به شنیدن مراثی اهل بیت(علیهم السلام) و گریه و بر مصائب ایشان میپردازند
و برنامه‌ی سینه زنی در این قسمت وجود ندارد.
پس
از اجرای «سلام»، برنامه‌ی «مرثیه» اجرا میشود، که با همخوانی حدود 4 تا 5 خانم،
به انجام میرسد. در این قسمت نیز مستمعین فقط گوش می‌دهند و می‌گریند و حتی با
خوانندگان همراه نمی‌شوند. این مراسم حدود 10 الی 15 دقیقه به طول
می‌انجامد.
«مرثیه» غالباً 6 مصرع شعر است که 4 مصرع آن با یک آهنگ و 2 مصرع دیگر با
آهنگی متقاوت از اولی خوانده میشود. اما «سلام» 2 یا 3 مصرع و با یک آهنگ خوانده
میشود.
پس
از این مراسم، سخنران شروع به سخنرانی میکند و پیرامون مباحثی همچون فضائل اهل
بیت (علیه السلام) و موضوعات عقیدتی و اخلاقی ایراد سخن
میکند.
گاه
بین سخنرانی آنگاه که نامی از اهل بیت (علیه السلام) برده میشود و یا آنجا که سخن
از شور و هیجانی برخوردار است، صلوات فرستاده میشود. این صلوات گاه از سوی سخنران
و گاه از سوی یکی از حضار با شور و
هیجان درخواست میشود. این نکته را باید گفت اساساً صلوات نقش مهمی در مراسم
عزاداری ایفا میکند آنان قبل و بعد از هر یک از مراسم‌های خود صلوات
می‌فرستند.
سخنران پس از آنکه صحبت‌های خود را به اتمام رساند، به مصیبت‌خوانی مشغول
میشود و در رثای سالار شهیدان، روضه می‌خواند.پس از آنکه سخنران، مداحی خود را
انجام داد و روضه خود را خواند. کسان دیگری که ممکن است سه نفر یا دو نفر یا یک نفر
باشند، شروع به خواندن روضه میکنند. زنها نیز در این بخش از مراسم می‌ایستند و
سینه زنی میکنند. پس از آنکه مراسم تمام شد، قسمتی از اواخر زیارت عاشورای حسینی
به عنوان زیارت خوانده میشود.
در پایان نیز با سلام به ائمّه‌ی اطهار و خواندن دعای فرج که به صورت دسته
جمعی خوانده میشود و با ذکر صلواتی، مجلس خاتمه می‌یابد. البته باید گفت تمام این
قسمت از مجلس به صورت ایستاده و رو به قبله برگزار
میگردد.
از
نکات جالب در مراسم «نعره حیدری» است. در میان سخنرانی، یکی از حضار از مستمعین
می‌خواهد نعره حیدری بکشد و حضار هم با گفتن چند بار یا علی او را همراهی میکنند.
پس از آن، همان شخص از مردم می‌خواهد تا صلواتی با آواز بلند بفرستند
به
آنچه در مراسم عزاداری به مردم سوگوار داده میشود «تبرک» گویند. دادن تبریک یک رسم
است که حتماً باید اجرا شود. اما نوع آن بسته به سلیقه و توانایی اقتصادی فرد دارد.
در شمال هند تبرک‌های گوناگون و متنوعی داده میشود. از خوراکی گرفته تا ظرف و حتّی
وسائلی همچون استکان، لیوان، بشقاب، قابلمه بزرگ، زود پز بزرگ و موبایل. هرکس بسته
به شرایط خود یک نوع تبرک را تهیه میکند. اگر اوضاع اقتصادی او مناسب و خوب باشد،
تبرک گران قیمت‌تری می‌دهد.
غذاها و شیرینی‌هایی مانند سموسه، نان و کباب بریانی، شیرمال، نون و قیمه
نیز از جمله تبرک‌هایی است که زنان شمال هند از صاحبخانه دریافت میکنند. این
تبرک‌ها یا از بیرون خریده میشود یا در خانه تهیه
میگردد.
نکته‌ی قابل ذکر آن است که اگر صاحبخانه مهمان را بشناسد و او تنها به
مراسم عزاداری آمده باشد، صاحبخانه
به تعداد افراد خانواده‌اش به او تبرّک می‌دهد. همچنین کمتر کسی تبرک را در محل
روضه می‌خورد. آنها تبرک را گرفته و به خانه
میبرند.
رسم
دیگر زنان شمال هند، آوردن تابوت در مراسم عزاست که برای آن احترام خاصی قائل
هستند. از روز سوم محرم تابوت آورده میشود. این تابوت همانند تابوت واقعی است که
روی آن پارچه مشکی قرار دارد و با علم‌های کوچک تزیین شده روی پارچه هم نوشته‌هایی
همانند سلام علیک یا اباعبدالله (علیه السلام) وجود دارد.
زنان
در هر روز از دهه محرم برای شخص خاصی عزاداری میکنند و هر روز از صبح تا شب به
عزاداری برای همان شخص میپردازند؛ گرچه ممکن است روضههای دیگر هم خوانده شود
اما محور روضه شخص مورد نظر است.
رسم
بر این است که معمولاً شب اول، برای قصد سفر کردن امام حسین (علیه السلام) روضه
می‌خوانند.
روز
اول به روضه خوانی برای دختر امام اختصاص دارد. بنابر برخی شواهد تاریخی، ایشان
معتقدند که امام دختری داشته به نام صغری که در مدینه مانده است و به سبب جدایی او
از پدر، این روز را عزاداری میکنند.
روز
دوم: به جهت ورود امام به سرزمین کربلا عزاردای می کنند.
روز
سوم: حضرت مسلم (علیه السلام) محور روضه آنان است.
روز
چهارم: برای پسران حضرت زینب (سلام الله علیها) می‌خوانند.
روز
پنجم: حبیب بن مظاهر و بقیه اصحاب
روز
ششم: حضرت علی اکبر (علیه السلام)
روز
هفتم: حضرت قاسم (علیه السلام)
روز
هشتم: حضرت عباس (علیه السلام)
روز
نهم: حضرت علی اصغر (علیه السلام)
روز
دهم: مصیبت امام حسین (علیه السلام) خوانده میشود.
رسمی
است که در آن از شب تا صبح به عزاداری میپردازند و در طول مدت بیش از دو ماه این
رسم ممکن است به اجرا درآید. هر چند شرکت در شبهای متوالی این مراسم برای خیلی از
افراد مقدور نیست. شب بیداری مراسم ویژه‌ای است که به گفته افراد، خرج زیادی دارد.
زیرا سه مرتبه سینه زنی انجام میشود و پس از آن تبرک داده میشود. دوباره سه مرتبه
سینه زنی و باز اعطای تبرک از چای و
کافه و خوراکیهای دیگر.
از
جمله شبهایی که این مراسم در آن به اجرا در میآید، شب عاشورا است. در شب
عاشورا شیعیان و دوستداران ابا عبدالله الحسین(علیه‌السلام) شب را زنده نگه
میدارند و به بزرگداشت نام آنحضرت و نیز درسآموزی از عبرتهای عاشورا
مشغول میشوند. عموماً در این شب روضه حضرت علی اصغر (علیه السلام) خوانده
میشود.
روز
عاشورا زنان به دیدن «جلوس مردانه» می‌روند. جلوس چیزی است شبیه «دسته» در ایران.
در این جلوسها معمولاً 72 تابوت گذاشته میشود.
زنان
شمال هند تا عصر روز عاشورا چیزی نمی‌خورند. چون عزادار هستند روز عاشورا لب به هیچ
چیز نمی‌زنند و عصر با غذایی ساده به اصطلاح «فاقه شکنی» میکنند. مرسوم است که جهت
انجام این رسم، غذاهایی با نام «چانه» یا نان خانگی، اسفناج و سیب زمینی می‌‌خورند.
«چانه» غذایی است که از نخود پخته به همراه آب و نمک درست میشود. این امر به
آنجهت است که عزاداران، نان را مقدس میدانند و در حالت عزا که زمان مصیبت است
به خوردن غذاهایی ساده تر مانند «چانه» بسنده میکنند.[2]
علاوه بر عزادای در ایّام محرّم و صفر، زنان شمال هند برای امامان دیگر و
به ویژه امام هادی(علیه‌السلام) نیز مراسم عزاداری و سوگورای برگزار میکنند و در
مجلس هر یک از امامان به عزاداری پرداخته و مرثیه و سلامشان را برای آن امام
می‌خوانند. حتی تابوت هم می‌آورند. مثلاً تابوت امام حسن (علیه السلام) تابوتی است
که در آن تیری دارد.
همچنین در طول سال، زنان، اولین پنجشنبه هر ماه را روضه می‌گیرند و در
ابتدا حدیث کسا می‌خوانند. در پایان ذکر این نکته لازم است که مراسم روضه در طول 2
ماه ادامه دارد هر روز مجلس روضه برگزار میشود یعنی از 15 محرم دوباره به مدت 10
روز روضه می‌گیرند که عاشورای ثانی نام دارد. پس از آن ده روز، دوباره ده روز دیگر
روضه می‌گیرند و اگر آن روز شهادت کسی باشد روضه او را
می‌خوانند.
1-
ابوالحسنی، منذر علی، مهاتما گاندی، همدلی با اسلام، همراهی با مسلمین،
عبرت، تهران، 1377.
2-
اطهر
رضوی، سید عباس، شیعه در هند، ترجمه: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، دفتر تبلیغات
اسلامی حوزه علمیه قم، قم، 1376.
3-
عزیز
احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی و محمد جعفر یاحقی، انتشارات علمی
و فرهنگی کیهان، تهران، 1367.
4-
حسینی دهنوی، سید محمد شیب، مقاله «عزاداری در هند از منظر شرق شناسان از
دوره مغول تا عصر حاضر»، 1388.
مصاحبه‌ها
1-
خانم
اسماء زیدی، شهر لکنهو، کشور هندوستان
2-
خانم
الیا زیدی، شهر لکنهو، کشور هندوستان، تحصیلکرده لکنهو
3-
خانم
روبینا جعفری، شهر: کراچی، کشور پاکستان، آشنا با برخی آدای شمال
هند.
4-
خانم
زیبا زیدی، شهر لکنهو، کشور هندوستان.
5-
خانم
حکیمه خاتون بهوجانی، شهر بمبئی، کشور هندوستان.
6-
خانم
فاطمه زیدی، شهر لکنهو، کشور هندوستان.
7-
خانم
کنیز مهدی رضوی، شهر لکنهو، کشور هندوستان.
8-
خانم
ماهره پروین عابدی، شهر دهلی، کشور هندوستان.
9-
خانم
نزهت خان، شهر لکنهو، کشور هندوستان.
10-
خانم
واهبه تذهیب، شهر اطراف لکنهو، کشور هندوستان.
11-
خانم
توقیر، شهر دهلی، کشور هندوستان.